"Εις μνήμην Δημήτρη Πικιώνη" (αναδημοσίευση άρθρου του περιοδικού ΑΝΤΙ, του 1989)

 Ένα άρθρο των Γιάννη Τσιώμη και Δημήτρη Φραγκούλη, δημοσιευμένο τον Ιούνιο 1989, στο περιοδικό ΑΝΤΙ (τεύχος 409), θίγει ζητήματα υγιούς διάσωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αίγινας, με προφητικό τρόπο. Ως αντιπροσωπευτικά κεντρικά θέματα του άρθρου, οι συγγραφείς του είχαν επιλέξει τη βυζαντινή Παλιαχώρα και το Σπίτι του Ροδάκη. Το, κάπως ανατρεπτικό για την Εποχή του, κείμενο μας θυμίζει ότι αν ορισμένα πράγματα είχαν γίνει έγκαιρα και όπως έπρεπε, σήμερα δεν θα "τρέχαμε" να προλάβουμε τις εξελίξεις και είναι το εξής:

"

 Σε μια ώρα από την Αθήνα, με το φέρυ-μπoτ, η Αίγινα. Και στα μεσόγεια του νησιού ένα αρχιτεκτονικό φαινόμενο.

Η Αφαία; Όχι!

Ο Άγιος Νεκτάριος! Η εκκλησία αυτή παρουσιάζει το εξής ενδιαφέρον. Αρχιτεκτονικά εκφράζει την επικερδέστατη επιχείρηση, την πλούσια επιχείρηση. Με την λαξευμένη πέτρα, τους παχύσαρκους όγκους, τους βαριούς τρούλους, τις φλύαρες τοξοστοιχίες, η αρχιτεκτονική αυτή εκφράζει την επιτυχία ενός ορισμένου εμπορικού πνεύματος που κυριάρχησε στην Ελλάδα και κατάστρεψε πόλεις, τοπία και χωριά.

Λίγο πιο πέρα, κείται η αποτυχία της αρχιτεκτονικής μας ιστορίας, της αρχαιολογίας και των υπεύθυνων κρατικών διαχειριστών της, η αποτυχία γενεών αρχιτεκτόνων, που τόσο συχνά κάναν’ το ταξίδι της Αίγινας για να μάθουν, είτε από το σπίτι του Ροδάκη, είτε από τις εκκλησίες της Παλιοχώρας, πώς γεννιέται και πώς διαβάζεται ένας χώρος.

Κάποτε τα τοπία της Αίγινας (και ας μείνουμε μόνο σ’ αυτά της Αίγινας) ενέπνευσαν, γιατί μια ολόκληρη αισθητική τα ανακάλυπτε ενώ, συγχρόνως, διαμορφώνονταν από αυτά. Αυτή η ενεργητική σχέση με το τοπίο και με την αρχιτεκτονική μέσα στο τοπίο (πέρα από την ιδεολογία που περιέκλειε και που δεν είναι αντικείμενο αυτού του άρθρου), αυτή καθ’ αυτή λοιπόν η ενεργητική σχέση διαμόρφωσης μιας κουλτούρας έχει τόση σημασία όση και αυτό το ίδιο το τοπίο. Δεν αρκεί κανείς να αναλύεται σε δάκρυα και εθνικιστικούς πλατειασμούς για την σχέση μιας γενιάς με την παράδοση. Χρειάζεται και το αντικείμενο. Το πλαστικό αντικείμενο, για να γίνει κατανοητό σε μας σήμερα για το τι πρόκειται, για τι πράγμα μιλούσαν, οι Πικιώνης, Παπαλουκάς κι άλλοι.

 «Στην Αίγινα. Μόνος με την ευφροσύνην όπου χαρίζει εις τον άνθρωπον η εις "Κύριον” τούτη "αποδημία”, σμιγμένην με την πίκραν του αβέβαιου μέλλοντος»...

 Πώς να φανταστεί ο Δημήτρης Πικιώνης ότι το «αβέβαιον μέλλον» δεν ήταν μόνον για τους θνητούς αλλά και για το ίδιο το αντικείμενο έμπνευσης, το Τοπίο;

Πώς να φανταστεί ο Πικιώνης ότι το αντίκρισμα και αντικείμενο «των μικρόσχημων εκείνων τοπίων της Αίγινας του Σπύρου Παπαλουκά, δηλαδή η ίδια η φύση της Αίγινας, το ίδιο το αττικό τοπίο, ξεχαρβαλώθηκε σαν άχρηστη μηχανή; Αυτά τα τοπία, αν κάποτε ενέπνευσαν και μόρφωσαν, σήμερα μένουν ανήμπορα και άλαλα, γιατί δεν υπάρχουν ούτε μάτια να τα κοιτάξουν, ούτε αυτιά για να τα ακούσουν ούτε χέρια να τα ζωγραφίσουν ούτε στόματα για να τα διηγηθούν.

Και το περίεργο είναι ότι ορισμένοι λόγιοι, καλλιτέχνες και διανοούμενοι, που τα τελευταία χρόνια θυμήθηκαν ορθοδοξίες, ράσα και μας ταλάνισαν (εφήμερα, όπως τους έπρεπε) για κληρονομιές, παραδόσεις και, σε τελευταία ανάλυση ρατσιστικού τύπου ανωτερότητες του ελληνισμού, αυτοί οι ίδιοι δεν είδαν καν, ότι υπήρχε η μάχη που έπρεπε να δοθεί: Να απομείνει κάτι από την ύλη που έγινε από ένα ορισμένο πολιτισμό. Αν αυτός ο πολιτισμός πέθανε (και φυσικό ήταν να πεθάνει και καλά έκανε που πέθανε), από την άλλη αυτό που θα έπρεπε να διατηρηθεί είναι τα τεκμήριά του, τα απτά ντοκουμέντα, για να μπορέσουμε σήμερα εμείς να διατηρήσουμε, όχι τον πλάγιο δεύτερο απόηχο της αντιδραστικής βυζαντινολατρείας, αλλά την ιστορική σύγχρονη σχέση με τα παλιά πράγματα.

Και πέρα από τη γνώση που χρειάζεται ώστε να γίνει αποτίμηση των ερεθισμών των καλλιτεχνών των αρχών του αιώνα, χρειάζεται ακόμα η δική μας νέα και καινούρια αισθητική σχέση που ξεπερνά την αρχαιολογική συντήρηση και συγχρόνως την χρησιμοποιεί. Αλλά, για να γίνει αυτό, θα πρέπει να απομείνει κάτι από το σπίτι του Ροδάκη και κάτι από τις εκκλησίες της Παλιοχώρας. Κάτι πρέπει να απομείνει από την Αίγινα.  

Η Αίγινα έχει καταστραφεί φυσικά σε ένα μεγάλο μέρος της. Και έχει καταστραφεί όχι τόσο γιατί χτίστηκαν «πολλά» (αν και για ένα εύθραυστο τοπίο η ποσότητα δεν είναι ουδέτερη), αλλά γιατί αυτά που χτίστηκαν δεν είναι καλά.  (σ.σ. η έντονη γραφή προστέθηκε από το διαχειριστή)

Στην Αίγινα βρίσκεται συμπυκνωμένο αυτό που μπορούμε να δούμε και αλλού στην Ελλάδα. Η κακή παραγγελία βρίσκει τον κακό μηχανικό και τον κακό αρχιτέκτονα που παράγουν μια πανάθλια κατασκευή, ανεμπόδιστη από πανάθλιους οικοδομικούς κανονισμούς και αποδεκτή από τους εξίσου πανάθλιους εμπνευστές τους. Αυτό που συνέβη στο νησί της Αίγινας (μικρογραφία αυτού που συνέβη και αλλού)  δεν είναι θέμα μικρών ή μεγάλων κεφαλαίων, αλλά απόδειξη της κυρίαρχης αισθητικής πολιτιστικής και πολιτισμικής καταστροφής. Μέχρις εδώ όλα γνωστά.Παρ’ όλα αυτά και διότι η Αίγινα είναι ένας τόπος και αττικό τοπίο, τα οποία συμμετείχαν, όπως ειπώθηκε, στη διαμόρφωση της αισθητικής γενιών του ’20 και ’30, επιβάλλεται, έστω και αργά, έστω και τώρα, μια σωστική επέμβαση. Η πρώτη στο σπίτι του Ροδάκη. Η δεύτερη στις εκκλησιές της Παλιοχώρας.

Το σπίτι του Ροδάκη, που σήμερα ανήκει σε ιδιώτη (σ.σ. τότε ανήκε στην οικογένεια Βενιζέλου), εισήλθε στην αρχιτεκτονική συνείδηση από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, χάρη στον Δημήτρη Πικιώνη και στο μικρό βιβλίο που εκδίδει ο K. Vrieslander στα 1934. Δεν χρειάζεται να επαναλάβουμε εδώ αυτά που έχουν ειπωθεί για την σημασία αυτής της αρχιτεκτονικής χειρονομίας, που σήμερα την «λαϊκότητά» της θα την ερμηνεύαμε σίγουρα διαφορετικά και με άλλους όρους από αυτούς που χρησιμοποίησαν οι παλιότεροι (βλ. Δ. Φιλιππίδη, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, 1984). Αυτό όμως δεν εμποδίζει, αντίθετα προκαλεί ένα διπλό ερεθισμό ώστε να αξίζει να διατηρηθεί. Πρώτ’ απ’ όλα, η ίδια η αρχιτεκτονική του διάταξη χώρων, σχέση αυλής και εσωτερικών χώρων, τοιχοποιία και λεπτομέρειες, συμβολισμός των γλυπτών, απλά ξυλουργικά ή ξυλόγλυπτα στοιχεία (καφασωτό παράθυρο, κλπ.), μορφές «περίεργες» όπως η πόρτα με την διπλή καμπύλη:

 Το σπίτι του Ροδάκη προβληματίζει ακόμα, γιατί ενώ μένει σε μια γνωστή τυπολογία κάτοψης, ξεφεύγει από τα «κλισέ», μιας και εκφράζει μια έντονη προσωπικότητα. Αυτή του ίδιου του παραγωγού της, του Ροδάκη. Ο δεύτερος ερεθισμός προέρχεται επομένως από την προσοχή (μέχρι λατρείας), που η προηγούμενη από τους «μοντέρνους» γενιά του ’50 έδωσε σε αυτή την θαμμένη σήμερα αρχιτεκτονική. Καταστραμμένο, χωρίς τα γλυπτά του (σ.σ. το 1978, αγνοούσαν πού βρίσκονταν τα γλυπτά), με σχεδόν σβησμένο το δρόμο που, όπως ο Γιώργος Κανδύλης, περιέγραψε, το αγκάλιαζε ερωτικά, το σπίτι του χωρικού Ροδάκη είναι ένα ερείπιο.

Απέναντι, πάνω στους λόφους της Παλιοχώρας, περισσότερες από τριάντα εκκλησίες ερειπώνονται ένδοξα. Αν η κάθε μια τους έχει ενδιαφέρον, γιατί παρουσιάζει μία διαφορετική τυπολογική λύση, ένα διαφορετικό τρόπο πρόσβασης, αν η κάθε μια τους έχει να επιδείξει όμορφες λεπτομέρειες τεκτονικής και διακοσμητικής, το σύνολο είναι ακόμα πιο συγκλονιστικό. Πρόκειται για ένα περίπατο, μια τυχαία διάταξη στο χώρο που γι’ αυτό το λόγο αποτελεί ακριβώς το σύνολο. Προσφέρει οπτικές γωνίες απρόσμενες στον εν κινήσει επισκέπτη που δίνουν την έντονη αίσθηση του τι είναι διάταξη στο χώρο. Είναι ο λόφος ο ίδιος κι όχι το «μνημείο». Είναι το τοπίο που προσφέρεται από κάθε εκκλησία στους απέναντι λόφους. Είναι ο τρόπος που ανακαλύπτεται κάθε μια από τις εκκλησιές στη στροφή του μονοπατιού, λίγο πιο κάτω από την στέγη που καλεί, λίγο πιο πάνω από την όψη που επιβάλλεται. Ο περίπατος, αισθητικός, αρχαιολογικός, αρχιτεκτονικός, ζωγραφικός, είναι εκεί έτοιμος. Αλλά και ετοιμόρροπος, παραμελημένος, εξουθενωμένος από τον νεόκτιστο Άγιο Νεκτάριο, που κραυγάζει απέναντι την «παχύσαρκη αθλιότητά» του, όπως και το λατομείο που, πιο πάνω, διαλύει την κορυφή ενός άλλου λόφου.

Πώς δεν καταλάβανε, ακόμα, οι λεγόμενοι υπεύθυνοι την διαφορά μεταξύ «θέας» και Τοπίου. Εδώ δεν πρόκειται για «θέα», πρόκειται για Τοπίο, δηλαδή για Ιστορία. Ποιος έδωσε τις άδειες να γίνουν ο Άγιος Νεκτάριος και το λατομείο, αυτές οι προσβλητικές επιχειρήσεις; Γνωστό! Ποιος αδιαφορεί σήμερα γι’ αυτό το σύνολο της Παλιοχώρας που θα χαθεί σίγουρα και σύντομα, αν δεν πορθούν στοιχειώδη μέτρα; Κι αυτό γνωστό!

Όπως είναι γνωστό ότι η αναστύλωση και περιποίηση τόσο της Παλιοχώρας όσο και του σπιτιού του Ροδάκη θα στοιχίσουν λίγο. Σίγουρα λιγότερο από ένα «κασέ» ποδοσφαιριστή, ενός τραγουδιστή ή μιας πλαστικής πολιτικής συγκέντρωσης. Η φλυαρία για παράδοση είναι πάντα ανάλογη της αδιαφορίας για την διατήρηση των στοιχείων εκείνων, που ίσως να μην έχουν ως πλεονέκτημα το τουριστικό δέλεαρ, μοναδικό τελικά κριτήριο επέμβασης, εκτός από χώρους «ιερούς», όπως λ.χ. η Ακρόπολη, αλλά έχουν σίγουρα την ποιότητα της μνήμης όχι του Βυζαντίου ή της «αγνής λαϊκής παράδοσης», αλλά του λόγου και της αισθητικής του 20ου αιώνα, που άρθρωσαν, κοιτάζοντας το ελληνικό τοπίο, άνθρωποι σαν τους Πικιώνη, Σεφέρη, Δούκα, Πολίτη, Χατζηκυριάκο Γκίκα... 

 Στο όνομα αυτών, στο όνομα του Ροδάκη και των εκκλησιών της Παλιοχώρας, στο όνομα του αττικού τοπίου που λίγα κομμάτια του μένουν ακόμα υποφερτά, πρέπει το υπουργείο Πολιτισμού να...! Περιμένοντας οι αρχιτέκτονες και αρχαιολόγοι δεν θα έπρεπε να κινητοποιηθούν για να σωθεί το σπίτι του Ροδάκη και το σύμπλεγμα της Παλιοχώρας; Έτσι !

Εις μνήμην Δημητρίου Πικιώνη.

Υ.Γ. : 1. Η ενασχόληση, στις σημερινές συνθήκες, με το μικρό ερειπωμένο σπίτι ενός ταπεινού ανθρώπου φαίνεται παράλογη. Είναι όμως; 2. Η αποτύπωση του σπιτιού του Ροδάκη έχει γίνει από το 1934 και υπάρχει σε μικρό βιβλίο. Οι αποτυπώσεις των εκκλησιών της Παλιοχώρας έχουν γίνει στα χρόνια ’61- ’63 για την έδρα Μορφολογίας (τότε) της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Ε.Μ.Π. Υπάρχουν ακόμη; 3. Στην έκκληση, έχουν ήδη ανταποκριθεί και προτίθενται να ενισχύσουν οικονομικά την προσπάθεια διάσωσης Γάλλοι, ευαισθητοποιημένοι από το τοπίο της Αττικής. "

Για την έρευνα: Νεκτάριος Γ. Κουκούλης

ΠΗΓΗ: Περιοδικό ΑΝΤΙ

 

ΤΟ ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙ ΚΑΙ Η "ΣΑΛΑ" (2008)

 

    Όλος ο "Κρόκος" είχε να κάνει με το εικονοστάσι του κυρ' Αλέκου. Διακοσμημένα κολωνάκια το πλαισίωναν, ροζέτες κι ένα κεφάλι περιστεριού, που απ' τη μύτη του κρεμόταν το καντηλάκι, που η Κυρά του Σπιτιού κρατούσε άσβηστο. Κι όλο βαμμένο με χρώματα της Γης, χωρίς περιττά φανταχτερά φτιασίδια. Όλη η χριστανική και ελληνική παράδοση σε ένα λιτό σύνολο. 

    Το 2008, πρόλαβα και αποθανάτισα, σε αυτήν την αδημοσίευτη απ' όσο γνωρίζω φωτογραφία, ό,τι είχε απομείνει από την ΑΛΗΘΙΝΗ του μορφή. Τα συναισθήματα που ένιωθα εκείνη τη στιγμή δεν μπορώ να τα αποδώσω σε γραπτό κείμενο. Εκτός από το εικονοστάσι φαίνονται και άλλα γνήσια στοιχεία του Μνημείου. 

    Καθώς ξανάβλεπα αυτή τη σειρά φωτογραφιών του αρχείου μου, μου ήρθε έντονα στη σκέψη μια από τις παραγράφους του αρχιτεκτονικού "ευαγγέλιου" για την Αποκατάσταση και Συντήρηση Μνημείων και Μνημειακών Συνόλων, "του Χάρτη της Βενετίας", που καταρτίστηκε στο 2ο Διεθνές Συνέδριο Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών των Ιστορικών Μνημείων, στη Βενετία, το Μάη του 1964 και λέει ξεκάθαρα πως, οποιοδήποτε νεότερο τμήμα δεν είναι απορριπτέο, αρκεί να δαιχωρίζεται σαφώς από τα αυθεντικά μέρη ενός διατηρητεου Μνημείου: 

    "Τα στοιχεία που προορίζονται να αντικαταστήσουν τμήματα του μνημείου που έχουν καταστραφεί, πρέπει να ενσωματώνονται αρμονικά στο σύνολο, αλλά και να διακρίνονται από τα αυθεντικά μέρη, έτσι ώστε να μην πλαστογραφούνται τα καλλιτεχνικά και ιστορικά τεκμήρια του κτιρίου". (ΠΗΓΗ: Βικι-παίδεια)

Εύχομαι να είναι έτσι ... 

ΠΟΤΕ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΚΥΡ-ΑΛΕΚΟΣ; (νέα στοιχεία)

 

 

  Ένα "πρακτικό" στοιχείο απασχολεί τους ερευνητές, σε ό,τι αφορά τα βιογραφικά στοιχεία του Αλ. Ροδάκη. Ο ακριβής χρόνος γέννησης και θανάτου, που, ως ένα σημείο, επηρεάζει τις συνεχιζόμενες ερευνητικές διεργασίες. Μετά από αξιοποίηση παλιάς μου έρευνας, ανακοινώνεται από την πιο επίσημη πηγή, το "Μητρώον Αρρένων 1841 - 1915 της Κοινότητος Μεσαγρού", η οικεία σελίδα που περιέχει το χρόνο γέννησης, το 1854, με αριθμό μητρώου 36. Οκτώ χρόνια πριν, είχε γεννηθεί ο αδελφός του Δημήτρης και την επόμενη χρονιά ο Νικολής, που προ ετών, η οικογένειά του Μου είχε ευγενικά παραχωρήσει φωτογραφία του (τη βλέπετε κάτω από το κείμενο). 

  Συνεχίζεται η έρευνα για το ακριβές έτος που απεβίωσε ο "ήρωάς μας"!!!

 

"ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ ΠΟΥ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΕΙΔΙΚΗ ΚΡΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ" (ΦΕΚ 1252/Β/2001)

 Επειδή πολλοί ακόλουθοι του ιστολογίου και της ιστοσελίδας στο facebook με ρωτούν, γιατί αποκαλώ πολύ συχνά το Σπίτι του Ροδάκη "Μνημείο", ξαναδημοσιεύεται το ΦΕΚ που του δίνει ακριβώς αυτή την ιδιότητα, που πρέπει πάντα να διατηρεί, εφ' όσον δεν ανακληθεί αυτή η Υπουργική Απόφαση. Νομίζω αυτούσιο το κείμενο της Υπουργικής Απόφασης, αποτελεί μια χρήσιμη ανακοίνωση για το κοινό και ειδικά για όσους διατηρούμε αρχείο για το θέμα, γιατί δείχνει τη διαχρονική ανεπάρκεια της Πολιτείας να "φυλάει τα παιδιά της". 

 

ΜΙΑ ΠΑΛΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ, ΦΕΡΝΕΙ ΝΕΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ!!!

 

 (Σημαντική επιστημονική παρέμβαση του ομότιμου καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, κ. Τάση Παπαϊωάννου με άρθρο του στην ΕΦΣΥΝ (Εφημερίδα των Συντακτών), τη Δευτέρα, 7/10/2024, με τίτλο "Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΙΤΙΟΥ ΤΟΥ ΡΟΔΑΚΗ ΔΕ ΓΡΑΦΤΗΚΕ ΑΚΟΜΑ".) Διαβάστε πλήρως το άρθρο από το σύνδεσμο: https://www.efsyn.gr/tehnes/art-nea/448982_i-istoria-toy-spitioy-toy-rodaki-den-ehei-graftei-akomi .

Κάποιες παλιές φωτογραφίες έμεναν για καιρό απαρατήρητες στον ηλεκτρονικό μου υπολογιστή. Τις είχαν στείλει οι φίλοι Αποστόλης και Max, ευαισθητοποιημένοι από τον έργο που γίνεται στη διαδικτυακή Ομάδα ΑΙΓΙΝΑ - ΑΛΛΟΤΙΝΕΣ ΕΠΟΧΕΣ. Όταν δημοσίευσα μια από αυτές στην ιστοσελίδα, οι φίλοι Παντελής και Δημήτρης με κινητοποίησαν να τις ξαναδώ με προσοχή και να τις στείλω για έρευνα στον καθηγητή κ. Τάση Παπαϊωάννου, γνώστη της ιστορίας του "Σπιτιού του Ροδάκη". Το αποτέλεσμα ήταν απρόσμενο: 

Στις φωτογραφίες εμφανίζεται το Μνημείο, στις αρχές του 20ου αιώνα, με οικοδομική μορφή που δεν ήταν αναμενόμενη για εκείνη την περίοδο και ανατρέπει τα ως τώρα επιστημονικά δεδομένα. Επιπλέον βλέπουμε μέλη της Οικογένειας, αλλά και σαν φιγούρα πέρα από το χρόνο, στο βάθος, τον ίδιο το Ροδάκη.

 

 Ένα χαρακτηριστικό απόσπσαμα του άρθρου μας δίνει να καταλάβουμε:

" ... Αυτά ήταν όσα γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Πριν λίγες μέρες όμως, ο Νεκτάριος Κουκούλης, φίλος Αιγινήτης από τον Μεσαγρό, ο οποίος ασχολείται κι αυτός, ακούραστα, χρόνια τώρα με το σπίτι του Ροδάκη, ανακάλυψε τυχαία στο διαδίκτυο δύο σπάνιες και άγνωστες φωτογραφίες (φωτ.1 & φωτ.2), οι οποίες ανατρέπουν -κατά τι- αυτά που γνωρίζαμε μέχρι τώρα και ήταν καταγεγραμμένα στη σχετική βιβλιογραφία. Οι φωτογραφίες αυτές που δημοσιεύονται στο παρόν άρθρο, μαζί με κάποιες άλλες, απαθανατίζουν διάφορα σπίτια του Μεσαγρού. Πρέπει να τραβήχτηκαν αρχές της δεκαετίας του 1910, από άγνωστο φωτογράφο της εποχής ή μήπως πρόκειται για τις περιβόητες φωτογραφίες του ίδιου του Furtwängler που έστειλε στο Μόναχο την περίοδο που εργάζονταν στην Αίγινα;

Όπως εύκολα μπορεί να διακρίνει κανείς στις φωτογραφίες αυτές,  ο Ροδάκης δεν έχει χτίσει ακόμη το δωμάτιο με το τζάκι και τα θρυλικά γλυπτά (γουρούνι, ρολόι, φίδι, αετός(;)) στην άκρη του δώματός του. Στη θέση του, ανάμεσα στο πηγάδι και το “δωμάτιο του Ροδάκη”, υπάρχει μια ξύλινη πέργκολα με κληματαριά (κάτω αριστερά φωτ. 1&2). Επίσης στο δώμα του υπάρχουν κολόνες που καταλήγουν σε κιονόκρανα και στηρίζουν άλλη μια πέργκολα, ενώ πάνω στην επιφάνεια της κυκλικής κολόνας στο κέντρο, διακρίνεται μια σκαλισμένη μορφή (φιδιού–κορμού φυτού;) που σκαρφαλώνει ελισσόμενη πάνω της. Χαρακτηριστικοί  είναι και οι γωνιόλιθοι που εξέχουν ως αναμονές στις δυο ακμές του δωματίου, περιμένοντας τη μελλοντική προσθήκη του δεύτερου δωματίου που σκόπευε να χτίσει ο Ροδάκης. Ίσως να πρόκειται για τη φάση εκείνη του σπιτιού που αναφέρει ο Νίκος Βελμός στο περιοδικό Φραγκέλιο, ότι ο Ροδάκης «δεν αποτελείωσεν» το σπίτι...."

 

Ευχαριστώ τον κ. Τάση Παπαϊωάννου και τους φίλους Αποστόλη Φωτάκη, Max Schwandner και Παντελή Γιαννούλη για τη συνεργασία μας. 

Νεκτάριος Γ. Κουκούλης

"Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ", Γεωργίου Κανδύλη (αναδημοσίευση από το "Batir La Vie", 1977)

 

                                                       

  Ο Γεώργιος Κανδύλης (1911 - 1995), πολύ σημαντικός, διεθνούς "εμβέλειας" Έλληνας αρχιτέκτονας, διατηρούσε φιλική σχέση με τον Αλέξανδρο Ροδάκη. Το 1977, στο βιβλίο του "ΧΤΙΣΤΕ ΤΟ ΜΕ ΖΩΗ" δημοσιεύει το σημαντικό ιστορικό αυτό κείμενο, με το οποίο εξιστορεί τη σχέση του με το Ροδάκη και τις δημιουργίες του και "ομολογεί" ότι από το Ροδάκη εμπνεύστηκε πολλές από τις ιδέες που εφάρμοσε στη σταδιοδρομία του. Το κείμενο Μου παραχώρησε ο αρχιτέκτονας Φρανσουά Μαρτέν, μαθητής του, προ ετών. Μέσα από τις γραμμές του, παρά το ότι έχει γραφτεί η άποψη ότι σε ελάχιστα σημεία  κάποιοι διάλογοι με το Ροδάκη δεν είναι ακριβείς, βγάζουμε χρήσιμα συμπεράσματα για το χαρακτήρα του Ανθρώπου, τους ισχυρούς συμβολισμούς των έργων του και την απλοποιημένη φιλοσοφικότητά του, αλλά και εξάγουμε βιογραφικά στοιχεία για το χρόνο θανάτου Του. Υπάρχουν, επίσης, και αυθεντικά στοιχεία για την πραγματική ιστορία γύρω από τα γλυπτά του Ροδάκη και τη χρήση του Σπιτιού και όχι τα εξωραϊσμένα που παρουσιάζονται, στον καιρό μας. Η αρχή της γνωριμίας του Κανδύλη με το Ροδάκη έγινε στο πρώτο μισό της δεκαετίας '30 και έμαθε για την ύπαρξη του Ροδάκη και του Μνημείου από το δάσκαλό του Δημήτρη Πικιώνη. Σε επόμενη δημοσίευση θα ανακοινώσουμε και άλλα αδημοσίευτα στοιχεία για τη ζωή του Ροδάκη, από άλλες πηγές. Απολαύστε το κείμενο, που είναι μεταφρασμένο από τα Γαλλικά: 

 

 " Μια ώρα από τον Πειραιά, κάπου στο νησί της Αίγινας, ένας γεωργός, που ονομάζεται Ροδάκης, έχει χτίσει ένα σπίτι με τα χέρια του. Το σπίτι είναι χωροθετημένο στη μέση των αμπελιών, στους λόφους, με θέα πέρα προς τη θάλασσα. Πηγαίνετε να το δείτε, ανοίξτε τα μάτια σας και προσπαθήστε να καταλάβετε. Ήταν στο 1933. Ήμουν 20 ετών και σπούδαζα αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο της Αθήνας. Ο άνθρωπος που με έστειλε για να μάθω περισσότερα για αυτό το σπίτι ήταν ο καθηγητής μου, ένας εκπληκτικός δάσκαλος, φιλόσοφος, ζωγράφος, ποιητής, τα πάντα εκτός από έναν αρχιτέκτονα με την κλασσική έννοια του όρου: Ο Δημήτρης Πικιώνης. Καθ’ οδόν, έκανα ερωτήσεις. Οι άνθρωποι απαντούσαν:- Το σπίτι με τα αγάλματα;

Αγάλματα; Γιατί όχι ! Τελικά κατάφερα να βρω το δρόμο για το σπίτι που ήταν πλήρως ενταγμένο στην ομορφιά του τοπίου. Είδα έναν γέρο αγρότη. - Γεια σας.

Απάντησε καχύποπτα: - Γεια σου. Τι θέλεις;
- Είσαι ο ίδιος που έχτισε αυτό το σπίτι;
- Φυσικά, γκρινιάζει. Εδώ οι άνθρωποι φτιάχνουν μόνοι τους τα σπίτια τους.
- Αλλά οι άνθρωποι λένε ότι το σπίτι σας είναι διαφορετικό από τα άλλα.
- Φυσικά, απάντησε έκπληκτος, γιατί ο καθένας είναι διαφορετικός. Ίσως, εγώ είμαι περισσότερο, αυτό είναι όλο.

Το σπίτι του κατασκευάσθηκε με τους κυβισμούς να συνδέονται με επιτυχία σε ένα ενιαίο σύνολο, με τα απλά ανοίγματα, τα παράθυρα, να τοποθετούνται ακριβώς όπου έπρεπε να είναι και με το κατάλληλο μέγεθος. Αλλά, επιπλέον, επειδή ήταν το σύμπαν του, η ζωή του, ο Ροδάκης είχε τοποθετήσει σε αυτό όλη την καρδιά του, την ψυχή και τη φαντασία του. Και πρόσθεσε, χωρίς να το συνειδητοποιεί, αυτό που χρειάζεται κτήριο για να γίνει «αρχιτεκτονική», αγάπη και ευαισθησία. Σε αυτή την επιτυχημένη διαδοχή των όγκων, που κυριαρχούσε στους εξωτερικούς χώρους, ο γέρος αγρότης είχε τοποθετήσει σε κάθε γωνία, κεφάλια, με άγριο πρόσωπο και μεγάλα μουστάκια, που κοιτούσαν μακριά στον ορίζοντα. Αυτά τα κεφάλια, τα είχε δημιουργήσει ο ίδιος. Απάντησα σε πολλές αυθόρμητες ερωτήσεις του. Ενόχλησαν το γέρο, γιατί αμφισβητούσαν τον αποκλειστικό τρόπο που σκεφτόταν. Αλλά σιγά - σιγά, η ψυχρότητά του λιγόστεψε και φάνηκε να γίνεται πιο φιλικός με μένα. Μαζί με ένα φλιτζάνι καφέ, άρχισε να μιλάει, να μου εξηγήσει πώς και γιατί είχε χτισμένο έτσι αυτό το σπίτι. Έτσι, ακούγοντάς τον, ανακάλυψα ένα θησαυρό φαντασίας και σκέψης, ό,τι για μένα αργότερα θα αποτελούσαν τα κύρια στοιχεία της αρχιτεκτονικής.

- Ξέρεις, τα κεφάλια που έχω τοποθετήσει εδώ, με τα μουστάκια και τα μεγάλα μάτια που κοιτάζουν προς τον ορίζοντα, είναι οι «φύλακες» του σπιτιού μου. Είναι Τούρκοι, κεφάλια Τούρκων. Ξέρεις, οι Τούρκοι είναι πολύ δυνατοί. Προστατεύουν εμένα και την ιδιοκτησία μου.

Του έδειξα τέσσερα άλλα γλυπτά, τοποθετημένα πάνω απ’ την είσοδο: Ένα φίδι, ένα γουρούνι, ένα ρολόι και έναν αετό. - Τι συμβολίζουν;
- Αυτά είναι οι τέσσερις κολόνες (σ.σ. στηρίγματα) του σπιτιού μου. Το φίδι είναι η γνώση, ο χοίρος είναι η ευτυχία, το ρολόι είναι ο χρόνος και ο αετός η δύναμη. Αυτές οι τέσσερις δυνάμεις στηρίζουν υπόλοιπο σπίτι μου. Αν τις πάρεις μακριά, θα καταρρεύσει.

Το Σπίτι, που χωρίζεται σε χώρους εργασίας και σε βοηθητικούς χώρους ήταν πολύ λειτουργικό. Γύρω από την αυλή, υπήρχε ο μικρός στάβλος, το κοτέτσι, ο φούρνος, ο περιστερώνας, σχεδιασμένα χωρίς εξαιρέσεις με το ίδιο πνεύμα, με την ίδια φυσική ένταση να προσθέτει επιπλέον ποιότητα σε κάθε μέρος του. Για να ολοκληρώσει την ορθολογική ενότητα, πρόσθεσε το παράλογο: Μια Σφίγγα, εξίσου όμορφα σκαλισμένη, που δέσποζε στην αυλή. Υποσυνείδητα, αυτός ο αγρότης χωρίς κάποια εκπαίδευση, είχε ενσωματώσει το Δυτικό πνεύμα στο σπίτι του: Η σκέψη με το φίδι, το γουρούνι, το ρολόι και τον αετό, από την Ανατολή και το πάθος με το κεφάλι των Τούρκων και το μυστήριο της Αφρικής με τη Σφίγγα. Παρακάτω ήταν ο δρόμος, αλλά και ένα μικρό μονοπάτι, σκαμμένο με τσαπί και φτυάρι, μια επιλογή, που έδινε την εντύπωση ότι σε κάνει να καθυστερείς γύρω από το σπίτι προτού μπεις στο εσωτερικό του. Έκπληκτος, ρώτησα:
- Γιατί έχεις χαράξει αυτό το μονοπάτι; Κάθε φορά που έρχεσαι πίσω από την εργασία, επιβάλλεις στον εαυτό σας σε ένα επιπλέον άχρηστο δρόμο. Δεν είναι αυτό παράδοξο; Με κοίταξε ειρωνικά  και είπε:
- Μάθε πως όταν αγαπάς μια γυναίκα, την αγκαλιάζεις, τη σφίγγεις, τη φιλάς. Έτσι, εμένα μου αρέσει το σπίτι μου, σα να  ήταν μια γυναίκα. Και κάθε φορά που επιστρέφω σε αυτό το περιτριγυρίζω, το φιλάω, αντί να πάω κατ 'ευθείαν μέσα, βάναυσα, όπως εσείς νομίζεις ότι πρέπει να κάνω.

Μέσα στο σπίτι, κάθε μέρος έχει σχεδιαστεί με την ίδια φροντίδα, την ίδια ανησυχία. Ήταν μια στάση και άποψη, παρά ένα κοινό κτήριο.

- Το δωμάτιό μου, ξέρεις, είναι σημαντικό. Και γι 'αυτό, για να πάω αυτό, έσκαψα τρία μικρά σκαλιά, δύσκολα στο κατέβασμα. Γιατί θα πρέπει να κάνουμε μια προσπάθεια να μπούμε μέσα σ’ ένα χώρο με τόση σημασία.

            Πέρασαν τα χρόνια. Ολοκλήρωσα τις σπουδές μου και άρχιζα να εργάζομαι (στην Αθήνα). Όταν μπορούσα, δεν παρέλειπα να περάσω να πω «γεια σου» στον γεωργό Ροδάκη, αφού γίναμε φίλοι. Την τελευταία φορά, ήταν το χειμώνα, πριν από τον πόλεμο. Ήταν κρύο και είχε πολύ αέρα. Βρήκα στο σπίτι την κόρη του, μια καθόλου ευχάριστη γυναίκα. Τη ρώτησα:

- Πού είναι ο γέρος; - Δεν σηκώνεται από το κρεβάτι του. Μπορείς να πας.

Ο Ροδάκης ζεσταινόταν μπροστά από το τζάκι, ενώ σκάλιζε κάτι σε μια πέτρα. Τον κοίταξα με σεβασμό για λίγο σιωπηλά, πριν να του αρχίσω τη συζήτηση. Ένας είδος «τελετουργίας» άγνωστο στους Δυτικούς λαούς, που οι "βάρβαροι" μπαίνουν άμεσα στο θέμα και μιλούν πολύ γρήγορα. «Προσέγγισα» το Ροδάκη, όπως ο ίδιος το σπίτι του πριν να πάει μέσα.

- Γεια σου. - Γεια σου. (Σιωπή ...)

- Πώς είσαι? - Καλά. (Σιωπή ... )

- Με τι ασχολείσαι; - Ετοιμάζομαι για το ταξίδι ... (Και μου έδειξε ένα καραβάκι που ζωγράφιζε.) 

- … ναι, το μακρύ ταξίδι!

         Κατάλαβα. Προετοιμαζόταν να πεθάνει. Και μετά μια ακόμα μακρά σιωπή, καθώς τον αποχωρίστηκα. Όλη αυτήν την ώρα, τον έβλεπα να ακουμπά το χέρι του στο πωρόλιθο του τζακιού και με ένα μικρό μαχαίρι να σχεδιάζει το περίγραμμα των δακτύλων του. Έκανε γλυπτό το χέρι του. Αμέσως μετά, έκοψε τη σιωπή και είπε τα πιο θαυμαστά λόγια, που έχω ποτέ μου ακούσει.

- Ξέρεις, όταν θα φύγω και οι φίλοι μου θα έρχονται να με χαιρετίσουν δε θα με βρίσκουν. Δεν είναι ευγενικό και δε θέλω να είναι έτσι. Γι’ αυτό αφήνω το χέρι μου, για να τους ανήκει. Και ίσως, αν επίσης και εσύ έρθεις να με δεις, θα βάλεις το χέρι σου πάνω στο σκαλισμένο δικό μου και θα πεις: "Γεια σου, Ροδάκη, πώς είσαι; ".

Ποτέ μου δεν τον ξαναείδα. Και μετά ήρθε ο πόλεμος, η εξορία, η Γαλλία. Όσο το δυνατόν συντομότερα, πολύ καιρό αργότερα, γύρισα στην Ελλάδα με τη σύζυγο και τα παιδιά μου, για να τους δείξω Τόπους από τα νιάτα μου και χώρους όπου είχα νιώσει ευτυχία. Όταν είμαστε νέοι, ήμαστε πάντα ευτυχισμένοι! Ένα προσκύνημα στο Ξεκίνημά μου. Και φυσικά, είπα: "Θα πάμε στο σπίτι του Ροδάκη". Ήξερα πολύ καλά το δρόμο, αλλά χάθηκα. Τα πάντα ήταν διαφορετικά. Πολλές κατασκευές παντού. Το περιβάλλον μεταμορφώθηκε. Ταλαιπωρήθηκα για να βρω τον Τόπο. Το μονοπάτι είχε ξαναγίνει χώμα. Ένας συνηθισμένος δρόμος οδηγούσε σε ένα σχεδόν ερειπωμένο σπίτι. Τα κεφάλια των Τούρκων είχαν εξαφανιστεί. Ο χοίρος, ο αετός, το ρολόι και το φίδι, επίσης. Και η Σφίγγα, ακρωτηριαμένη, ήταν εγκαταλειμμένη σε μια γωνιά της αυλής.

- Τι κάνεις εδώ? Την αναγνώρισα. Ήταν η κόρη του, μια σημαδεμένη από το χρόνο, γριά γυναίκα, πια.

- Θα ήθελα να ξαναδώ το σπίτι. Πώς είναι ο γέρος; - Είναι νεκρός, εδώ και πολύ καιρό.
- Μπορώ να δω το υπνοδωμάτιο; - Δεν υπάρχει πια υπνοδωμάτιο. Είναι αποθήκη για ξύλα.
- Επιτρέψτε μου να επιμείνω.

     Της έδωσα λίγα χρήματα, που γρήγορα τα έβαλε στην τσέπη της. Απομακρύναμε αποθηκευμένα ξύλα από το δωμάτιο και κατάφερα να φτάσω ως το τζάκι.

Το χέρι του ήταν εδώ. Έβαλα πάνω το δικό μου.

 (για την έρευνα: Νεκτάριος Γ. Κουκούλης)

 

OI ΦΩΝΕΣ ΤΩΝ ΠΡΟΓΟΝΩΝ (Φραγκίσκος Κάππος)

 Αυτό το ΔΥΝΑΤΟ σχόλιο είχε γράψει στη σελίδα μου, στο facebook, ο αείμνηστος Φραγκίσκος Κάππος!!!